همه چیز درباره بیماری هموسیستینوری و علائم آن

• دسته بندی: دانستنی های پزشکی/ اخبار/

بیماری هموسیستینوری (Homocystinuria) یک اختلال متابولیک ارثی و نادر است که در آن بدن قادر به تجزیه صحیح اسید آمینه‌ای به نام متیونین نیست. این ناتوانی منجر به تجمع خطرناک ماده‌ای به نام هموسیستئین و متابولیت‌های آن در خون و ادرار می‌شود. افزایش سطح این ماده می‌تواند به ارگان‌های حیاتی بدن، از جمله چشم‌ها، استخوان‌ها، سیستم عصبی مرکزی و عروق خونی آسیب جدی وارد کند. تشخیص زودهنگام و شروع فوری درمان، کلید اصلی پیشگیری از عوارض شدید و بهبود کیفیت زندگی بیماران است.

همه چیز درباره بیماری هموسیستینوری و علائم آن

هموسیستینوری چیست و چگونه در بدن ایجاد می‌شود؟

این بیماری یک نقص آنزیمی ژنتیکی محسوب می‌شود که مسیر تجزیه اسید آمینه متیونین را مختل نموده و منجر به تجمع سمی هموسیستئین می‌شود.

به منظور درک بهتر، فرایند متابولیسم در بدن را مانند یک خط تولید در کارخانه در نظر بگیرید. متیونین، یک اسید آمینه ضروری که از طریق مواد غذایی پروتئینی دریافت می‌شود، ماده اولیه این خط تولید است. در افراد سالم، آنزیم‌های مختلفی مانند کارگران ماهر، متیونین را به مواد مفید دیگری تبدیل می‌کنند. 

مهم‌ترین آنزیم در این مسیر، سیستاتیونین بتا-سنتاز (Cystathionine Beta-Synthase یا CBS) نام دارد. در شایع‌ترین نوع بیماری هموسیستینوری، در راستای یک جهش ژنتیکی، این آنزیم یا وجود ندارد یا به درستی کار نمی‌کند. در نهایت، خط تولید متوقف شده و محصول میانی، یعنی هموسیستئین، به شدت در بدن انباشته شده و به بافت‌های مختلف آسیب می‌رساند.

علائم بیماری هموسیستینوری کدامند؟

علائم هموسیستینوری بسیار متنوع هستند و می‌توانند چشم، اسکلت، سیستم عصبی و سیستم قلبی-عروقی را تحت تاثیر قرار دهند. شدت علائم به نوع جهش ژنتیکی و سطح هموسیستئین بستگی دارد. علائم در اغلب موارد در دوران کودکی ظاهر می‌شوند، اما گاهی تا نوجوانی یا بزرگسالی تشخیص داده نمی‌شوند.

مشکلات چشمی

• دررفتگی عدسی چشم (Ectopia Lentis): این شایع‌ترین و مشخص‌ترین علامت است که اغلب قبل از 10 سالگی رخ می‌دهد و باعث مشکلات بینایی شدید مانند نزدیک‌بینی شدید (Myopia) می‌شود.
• آب مروارید (Cataracts) و آب سیاه (Glaucoma) در سنین پایین‌تر.

مشکلات اسکلتی

• قد بلند و اندام‌های لاغر و کشیده، مشابه سندرم مارفان.
• انحراف ستون فقرات (Scoliosis).
• قفسه سینه فرو رفته یا برجسته.
• پوکی استخوان (Osteoporosis) زودرس که خطر شکستگی را افزایش می‌دهد.

مشکلات سیستم عصبی

• تشنج
• تأخیر در رشد و تکامل ذهنی
• مشکلات یادگیری و کاهش IQ
• اختلالات رفتاری و مشکلات روانپزشکی

مشکلات عروقی (خطرناک‌ترین عارضه)

ترومبوآمبولی (Thromboembolism): بالا رفتن خطر تشکیل لخته‌های خونی در وریدها و شریان‌ها. این لخته‌ها می‌توانند باعث سکته مغزی، حمله قلبی و آمبولی ریه، حتی در افراد جوان شوند. این مهم‌ترین علت مرگ و میر در بیماران درمان نشده است.

علت اصلی بروز هموسیستینوری چیست؟

علت بیماری هموسیستینوری یک جهش در ژن‌هایی است که مسئول ساخت آنزیم‌های تجزیه‌کننده هموسیستئین هستند. این بیماری به صورت اتوزومال مغلوب به ارث می‌رسد. این بدان معناست که برای ابتلا به این بیماری، کودک باید دو نسخه از ژن معیوب را، یکی از پدر و دیگری از مادر، به ارث ببرد. والدینی که هر کدام یک نسخه از ژن معیوب را دارند، ناقل بیماری نامیده می‌شوند و در اغلب موارد هیچ علامتی از خود نشان نمی‌دهند. 

در صورتی که هر دو والدین ناقل باشند، در هر بارداری 25% شانس تولد فرزند مبتلا، 50% شانس تولد فرزند ناقل (مانند خودشان) و 25% شانس تولد فرزند کاملا سالم وجود دارد. شایع‌ترین نوع بیماری مربوط به جهش در ژن CBS است، اما انواع نادرتر ناشی از نقص در ژن‌های دیگر مانند MTHFR، MTR و MTRR نیز وجود دارند که بر متابولیسم ویتامین‌های B12 و فولات اثر می‌گذارند.

همچنین پیشنهاد می‌شود مقاله قرص نواکسا چیست؟ بررسی کامل موارد مصرف، دوز مناسب و عوارض احتمالی را نیز مطالعه نمایید.

این بیماری چگونه تشخیص داده می‌شود؟

تشخیص عمدتا از طریق برنامه غربالگری نوزادان، آزمایش خون برای اندازه‌گیری سطح هموسیستئین و متیونین و تایید نهایی با آزمایش ژنتیک انجام می‌شود.

فرایند تشخیص هموسیستینوری یک مسیر چند مرحله‌ای است:

1. غربالگری نوزادان: امروزه در بسیاری از کشورها، چند روز پس از تولد، با گرفتن چند قطره خون از پاشنه پای نوزاد، سطح اسید آمینه متیونین اندازه‌گیری می‌شود. سطح بالای متیونین می‌تواند اولین نشانه بیماری هموسیستینوری باشد و نیاز به بررسی‌های بیشتر را مطرح می‌کند.
2. آزمایش‌های بیوشیمیایی: در صورت مشکوک بودن نتیجه غربالگری یا وجود علائم بالینی، آزمایش‌های تخصصی‌تری انجام می‌شود. این آزمایش‌ها شامل اندازه‌گیری دقیق سطح هموسیستئین کل پلاسما و همچنین پروفایل اسیدهای آمینه در خون و ادرار است.
3. آزمایش ژنتیک: این آزمایش با بررسی DNA فرد، جهش خاص در ژن‌های مرتبط (مانند CBS) را شناسایی کرده و تشخیص را به طور قطعی تایید می‌نماید. این کار به تعیین نوع بیماری و پیش‌بینی پاسخ به درمان نیز کمک می‌کند.
4. معاینات تکمیلی: معاینه دقیق چشم‌پزشکی جهت بررسی دررفتگی عدسی و ارزیابی تراکم استخوان (سنجش استخوان) نیز از اقدامات تشخیصی مهم هستند.

آیا هموسیستینوری درمان قطعی دارد؟ 

خیر، درمان قطعی برای بیماری هموسیستینوری وجود ندارد؛ چرا که یک بیماری ژنتیکی است اما با مدیریت و درمان هموسیستینوری به صورت مادام‌العمر، می‌توان سطح هموسیستئین را کنترل نموده و از بروز عوارض آن جلوگیری کرد. هدف اصلی درمان، کاهش سطح هموسیستئین در خون و جلوگیری از آسیب‌های بلندمدت است. استراتژی‌های درمانی بر اساس نوع ژنتیکی بیماری متفاوت است:

• پاسخ به ویتامین B6 (پیریدوکسین): حدود نیمی از بیماران مبتلا به نقص آنزیم CBS، به دوزهای بالای ویتامین B6 پاسخ می‌دهند. این ویتامین به عنوان یک کوفاکتور به عملکرد باقی‌مانده آنزیم کمک کرده و سطح هموسیستئین را به طور موثری کاهش می‌دهد. این بیماران در اغلب موارد پیش‌آگهی بهتری دارند.
• رژیم غذایی تخصصی: این بخش، سنگ بنای درمان هموسیستینوری برای بیمارانی است که به ویتامین B6 پاسخ نمی‌دهند یا پاسخ نسبی دارند. این رژیم شامل موارد زیر است:
• محدودیت شدید متیونین: از آنجایی که متیونین پیش‌ساز هموسیستئین است، مصرف مواد غذایی غنی از پروتئین مانند گوشت، لبنیات، حبوبات، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ و آجیل باید به شدت محدود یا حذف شود.
• فرمولاهای پزشکی: جهت تامین پروتئین و مواد مغذی مورد نیاز بدن بدون دریافت متیونین، بیماران باید از فرمولاهای اسید آمینه مصنوعی و مخصوص استفاده کنند.
• بتائین (Betaine Anhydrous): این دارو با فعال کردن یک مسیر متابولیک جایگزین، به تبدیل هموسیستئین به متیونین کمک کرده و سطح آن را در خون کاهش می‌دهد. بتائین به ویژه برای بیمارانی که به ویتامین B6 پاسخ نمی‌دهند، بسیار حیاتی است.
• مکمل سیستئین: از آنجا که سیستئین در این بیماران ساخته نمی‌شود، باید به صورت مکمل مصرف گردد.
• فولات (اسید فولیک) و ویتامین B12: این موارد نیز در متابولیسم هموسیستئین نقش دارند و مصرف مکمل آن‌ها برای همه بیماران ضروری است.

مدیریت این بیماری نیازمند همکاری یک تیم پزشکی شامل متخصص متابولیک، متخصص تغذیه، چشم‌پزشک و متخصص ژنتیک است. پایبندی دقیق و مادام‌العمر به درمان برای داشتن یک زندگی سالم ضروری است.

رژیم غذایی برای بیماران هموسیستینوری چگونه است؟

رژیم غذایی هموسیستینوری یک برنامه غذایی بسیار محدودکننده و سخت‌گیرانه بوده که بر پایه مصرف بسیار کم پروتئین‌های طبیعی و استفاده از فرمولاهای پزشکی خاص برای تامین نیازهای بدن بنا شده است.

این رژیم نیازمند نظارت دقیق توسط یک متخصص تغذیه با تجربه در زمینه بیماری‌های متابولیک است.

غذاهای ممنوعه یا بسیار محدود 

• تخم مرغ
• آجیل و دانه‌ها
• ماهی و غذاهای دریایی
• محصولات حاوی ژلاتین
• گوشت قرمز، مرغ و ماکیان
• حبوبات (لوبیا، عدس، نخود)
• شیر، پنیر، ماست و سایر محصولات لبنی

غذاهای مجاز (در مقادیر کنترل‌شده)

• قند و شکر
• چربی‌ها و روغن‌ها
• اکثر میوه‌ها و سبزیجات
• غلات با پروتئین پایین و محصولات فرآوری شده مخصوص بیماران متابولیک (مانند نان و پاستای کم‌پروتئین)

نکته اصلی این است که رژیم غذایی هموسیستینوری باید به دقت محاسبه شود تا ضمن محدود کردن متیونین، انرژی، ویتامین‌ها و مواد معدنی کافی برای رشد و سلامت عمومی فرد را فراهم نماید. فرمولاهای پزشکی فاقد متیونین، بخش غیرقابل جایگزین این رژیم هستند.

سوالات متداول درباره بیماری هموسیستینوری

1. آیا هموسیستینوری یک بیماری شایع است؟

خیر، بیماری هموسیستینوری یک اختلال نادر محسوب می‌شود. شیوع جهانی آن تقریبا 1 در هر 200,000 تا 335,000 تولد زنده تخمین زده می‌شود. با این وجود، شیوع آن در برخی جمعیت‌های خاص مانند ایرلند و قطر به مراتب بالاتر است.

2. آیا می‌توان از تولد نوزاد مبتلا به هموسیستینوری پیشگیری کرد؟

پیشگیری از خود بیماری ژنتیکی ممکن نیست، اما در صورتی که والدین از ناقل بودن خود آگاه باشند (از طریق مشاوره و آزمایش ژنتیک قبل از بارداری)، می‌توانند از گزینه‌هایی نظیر تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGD) در فرایند IVF استفاده کنند تا جنین سالم را برای انتقال به رحم انتخاب نمایند.

3. تفاوت بین هموسیستئین بالا و بیماری هموسیستینوری‌چیست؟

هموسیستئین بالا می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله کمبود ویتامین‌های B6، B12، فولات، بیماری‌های کلیوی، مصرف برخی داروها یا سبک زندگی ناسالم رخ دهد و اغلب افزایش سطح آن خفیف تا متوسط است اما بیماری هموسیستینوری یک اختلال ژنتیکی شدید است که منجر به افزایش بسیار بالای سطح هموسیستئین از بدو تولد شده و عوارض سیستمیک شدیدی ایجاد می‌کند.

4. آیا بیماران مبتلا به هموسیستینوری می‌توانند عمر طبیعی داشته باشند؟

بله، در صورتی که بیماری به موقع تشخیص داده شود و بیمار به طور کامل و مداوم تحت درمان قرار گیرد، می‌تواند از عوارض اصلی بیماری، به ویژه حوادث ترومبوآمبولیک، جلوگیری نموده و طول عمر کاملا طبیعی داشته باشد.

5. هزینه درمان هموسیستینوری چقدر است؟

هزینه درمان می‌تواند بالا باشد. بخش عمده هزینه‌ها مربوط به فرمولاهای پزشکی تخصصی و غذاهای کم‌پروتئین است که باید به صورت مادام‌العمر مصرف شوند. هزینه داروی بتائین و ویزیت‌های منظم تیم پزشکی نیز بخش دیگری از مخارج را تشکیل می‌دهد.

سخن پایانی

هموسیستینوری اگرچه یک چالش ژنتیکی مادام‌العمر است اما به هیچ وجه یک حکم قطعی برای زندگی پر از محدودیت نیست. پیشرفت‌های چشمگیر در زمینه غربالگری نوزادان، امکان تشخیص زودهنگام را فراهم کرده است که این خود بزرگترین گام در پیشگیری از عوارض جبران‌ناپذیر بیماری است. 

با پایبندی سخت‌گیرانه به درمان هموسیستینوری، شامل رژیم غذایی تخصصی، مصرف مکمل‌های ویتامینی و داروی بتائین، بیماران می‌توانند سطح هموسیستئین خود را در محدوده ایمن نگه دارند. این مدیریت دقیق به آن‌ها اجازه می‌دهد تا از عوارض شدید مانند مشکلات چشمی، پوکی استخوان و به خصوص لخته‌های خونی خطرناک در امان بمانند و از یک زندگی فعال، سالم و با طول عمر طبیعی بهره‌مند شوند. همچنین قرص کلاژن آدریان را نیز ببینید.