هورمون رشد: ضرورت تجویز، عوارض جانبی و خطرات سوءمصرف در کودکان

• دسته بندی: دانستنی های پزشکی / اخبار

آیا کوتاهی قد فرزند شما نیازمند درمان با هورمون‌های سنتتیک است؟ این پرسش، دغدغه مهم هزاران خانواده است. والدین نگران به دنبال پاسخی دقیق بدون ابهام هستند. درمان با هورمون رشد تنها در شرایط نقص بالینی و با تشخیص دقیق متخصص ضروری است. سوءمصرف این دارو عوارض جدی به دنبال دارد. هورمون رشد (سوماتوتروپین) یک پروتئین حیاتی است که در غده هیپوفیز تولید می‌شود. این ماده ترشح‌شده رشد استخوان و عضله را کنترل می‌کند. تزریق هورمون رشد مصنوعی می‌تواند مسیر رشد کودک را تغییر دهد. با این وجود، این درمان یک تصمیم ساده نیست. نیاز به بررسی تخصصی و مدیریت دقیق بالینی دارد. 

هورمون رشد: ضرورت تجویز، عوارض جانبی و خطرات سوءمصرف در کودکان

مکانیسم عمل و شناسایی کمبود هورمون رشد

هورمون رشد انسانی (GH) که با نام سوماتوتروپین نیز شناخته می‌شود، نقش محوری در تکوین فیزیکی دارد. این پروتئین به طور مستقیم توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود. غده هیپوفیز در مغز قرار دارد و GH را ترشح می‌کند.

نقش حیاتی سوماتوتروپین در بیولوژی رشد

بر خلاف تصور رایج، هورمون رشد مستقیما بر استخوان‌ها اثر نمی‌گذارد. در عوض، این هورمون به کبد سیگنال می‌دهد. کبد در پاسخ، فاکتور رشد شبه انسولین 1 (IGF-1) را آزاد می‌کند. IGF-1 همان عامل کلیدی است که باعث ضخیم و بلند شدن استخوان‌ها در صفحات رشد (اپی‌فیزها) می‌شود.

عملکرد دوگانه GH در بدن

• رشد ساختاری: تحریک رشد استخوان‌ها و بافت‌های نرم.

• متابولیسم انرژی: کنترل استفاده از گلوکز و چربی، کمک به افزایش توده عضلانی و کاهش چربی بدن.

علائم بالینی کمبود هورمون رشد (GHD)

کمبود هورمون رشد یک اختلال پزشکی است. این وضعیت منجر به کوتاهی قد هیپوفیزی می‌شود. کودکان مبتلا به GHD، اجزای بدنی متناسب دارند.3 با این حال، قد نهایی آن‌ها بسیار کوتاه خواهد بود.

نشانه‌های بارز کمبود هورمون رشد:

• کاهش سرعت رشد: رشد قدی سالانه کمتر از 3.56 سانتی‌متر بعد از سه سالگی.

• ظاهر فیزیکی: چهره کودک کوچک‌تر از سن واقعی به نظر می‌رسد.

• تأخیر در نمو: دیر درآمدن دندان‌ها و اختلال در رشد مو و ناخن.

• بلوغ متأخر: تأخیر قابل ملاحظه در شروع بلوغ جنسی.

• مشکلات متابولیک: پایین بودن سطح قند خون.

اگر کودک پس از سه سالگی رشد قدی آهسته‌ای داشته باشد، مراجعه به متخصص غدد اطفال ضروری است. تمایز میان کوتاهی قد ژنتیکی و GHD بسیار حیاتی است. کوتاهی قد ژنتیکی اغلب با سرعت رشد نرمال همراه است. اما در GHD، سرعت رشد غیرعادی کاهش می‌یابد.

ضرورت قطعی تجویز هورمون رشد چیست؟

تصمیم به شروع درمان با تزریق هورمون رشد یک تصمیم پزشکی تخصصی است. این تصمیم باید بر اساس شواهد آزمایشگاهی و بالینی باشد. تزریق سوماتوتروپین تنها در صورت وجود اندیکاسیون‌های مورد تأیید FDA (سازمان غذا و داروی آمریکا) مجاز است.

اندیکاسیون‌های بالینی تأیید شده

درمان با GH تنها در برخی شرایط پزشکی به طور موثر و ایمن انجام می‌شود. این شرایط اغلب با کمبود یا اختلال در عملکرد GH همراه هستند.

شرایط مجاز برای درمان با سوماتوتروپین:

• کمبود هورمون رشد اثبات شده (GHD)

• سندرم ترنر

• سندرم نونان

• سندرم پرادر-ویلی (با ملاحظات ویژه)

• کوتاهی قد ناشی از نارسایی مزمن کلیوی

• کوتاهی قد با علت نامشخص (ISS) در صورتی که قد زیر 2.25 انحراف معیار باشد

درمان کوتاهی قد با علت نامشخص (ISS) یک مورد چالش‌برانگیز است. در این موارد، هرچند کمبود GH اثبات نشده، اما پتانسیل افزایش قد تا 7.5 سانتی‌متر وجود دارد. در این موارد، دوز دارو و اثربخشی باید به دقت کنترل شود.

روش‌های سه‌گانه تشخیص کمبود GH

تشخیص GHD فرآیندی پیچیده است. تنها با اندازه‌گیری GH در خون میسر نیست. پزشکان برای تأیید نقص هورمونی از سه روش مکمل استفاده می‌کنند.

تعیین سن استخوانی

سن استخوانی بلوغ اسکلتی فرد را نشان می‌دهد.8 این سن ممکن است با سن تقویمی کودک متفاوت باشد. تعیین سن استخوان با رادیوگرافی ساده از مچ دست انجام می‌شود. این ارزیابی برای پیش‌بینی پتانسیل رشد باقی‌مانده حیاتی است.

• اگر سن استخوانی بسیار بالاتر از سن تقویمی باشد، صفحات رشد زودتر بسته می‌شوند

• این تسریع بلوغ زودهنگام، فرصت افزایش قد را محدود می‌کند

• تشخیص دیرهنگام، پس از بسته شدن اپی‌فیزها، درمان قدی را بی‌اثر می‌سازد

آزمایش IGF-1

فاکتور رشد شبه انسولین ۱ (IGF-1) نشان‌دهنده فعالیت هورمون رشد است. سطح پایین IGF-1 احتمال کمبود GH یا عدم حساسیت به آن را مطرح می‌کند.10 هرچند این تست به تنهایی تشخیصی نیست، اما یک شاخص مهم در ارزیابی عملکرد غده هیپوفیز است.

تست تحریک هورمون رشد

این تست تخصصی‌ترین روش تشخیص GHD است. در این آزمایش، ماده‌ای تزریق می‌شود که ترشح GH را تحریک کند. سپس میزان ترشح GH اندازه‌گیری می‌شود. عدم دستیابی به آستانه مشخص ترشح، نقص در عملکرد هیپوفیز و کمبود GH را تأیید می‌کند.

معیارهای سه‌گانه در تشخیص کمبود GH

عوارض جانبی تزریق هورمون رشد کودکان

استفاده از هورمون رشد تحت نظارت دقیق متخصصین غدد ایمن تلقی می‌شود. با این حال، همانند هر داروی قوی دیگری، سوماتوتروپین دارای عوارض جانبی است. این عوارض نیازمند پایش مستمر هستند.

عوارض شایع و خفیف

بسیاری از عوارض جانبی تزریق سوماتوتروپین موقتی هستند.5 این عوارض معمولاً با تنظیم دوز یا گذشت زمان از بین می‌روند.

عوارض جانبی رایج:

• درد، قرمزی یا کبودی در محل تزریق

• سردرد خفیف و کوتاه‌مدت

• درد عضلانی یا مفصلی

• ورم یا احتباس مایعات در دست‌ها و پاها (ادم)

• کم‌کاری خفیف غده تیروئید (که اغلب با داروی مکمل مدیریت می‌شود)

همچنین پیشنهاد می‌شود مقاله راهکار هایی برای افزایش هورمون رشد را نیز مطالعه نمایید.

عوارض جدی و نیازمند اقدام فوری

بروز برخی علائم هشداردهنده در طول دوره درمان، نیاز به توقف فوری دارو و مراجعه به پزشک دارد.5 عدم توجه به این علائم می‌تواند منجر به عوارض طولانی‌مدت شود.

علائم هشدار و عوارض جدی:

• هیپرتنشن داخل جمجمه خوش‌خیم: شامل سردرد شدید و غیرمعمول، تاری دید، تهوع یا زنگ زدن گوش. این وضعیت یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود.

• مشکلات استخوان ران: درد در ناحیه زانو یا ران همراه با لنگیدن حین راه رفتن. این ممکن است نشانه‌ای از لغزش اپی‌فیز سر استخوان ران باشد.

• تشدید اسکولیوز: انحراف جانبی ستون فقرات.

• عدم تحمل گلوکز: علائم افزایش قند خون مانند تشنگی شدید، تکرر ادرار یا خشکی دهان. هورمون رشد می‌تواند مقاومت به انسولین را افزایش دهد.

• پانکراتیت: درد شدید و مقاوم در قسمت بالای شکم همراه با تهوع.

به طور کلی، مزایای درمانی در کودکان مبتلا به GHD، خطرات احتمالی را توجیه می‌کند. اما پایش دقیق توسط متخصص ضروری است. پایش IGF-1 به پزشک کمک می‌کند دوز را طوری تنظیم کند که سطح IGF-1 بیش از حد نرمال نشود و از عوارض جانبی جلوگیری شود.

طبقه‌بندی عوارض جانبی GH و اقدامات لازم

موارد منع مصرف از هورمون رشد

سوءاستفاده از سوماتوتروپین، به ویژه برای اهداف غیرپزشکی، خطرات بالایی دارد. این اقدام فاقد توجیه علمی است و می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر شود.

موارد منع مصرف مطلق پزشکی

تجویز GH در برخی شرایط می‌تواند سلامت بیمار را به شدت به خطر اندازد.

شرایط ممنوعیت مصرف GH:

• وجود تومور فعال یا سابقه عود سرطان

• نارسایی شدید تنفسی یا آپنه خواب شدید

• بیماران مبتلا به سندرم پرادر-ویلی که دارای چاقی مفرط یا مشکلات جدی ریوی هستند

• در صورت وجود تروما یا جراحی جدی اخیر

خطرات سوءمصرف در کوتاهی قد ژنتیکی

تعداد زیادی از خانواده‌ها به دلیل کوتاهی قد ژنتیکی، به دنبال تزریق هورمون رشد هستند. این کوتاهی قد معمولاً نتیجه الگوی طبیعی رشد خانوادگی است. این افراد فاقد کمبود هورمونی هستند. تزریق GH در این کودکان نه تنها مفید نیست، بلکه زیان‌آور است.

پیامدهای سوءاستفاده در کودکان با قد طبیعی

• بسته شدن زودهنگام صفحات رشد: GH می‌تواند سرعت بلوغ صفحات رشد استخوانی را افزایش دهد.

• کوتاهی قد نهایی: در نهایت، رشد قدی کودک زودتر از موعد متوقف می‌شود. این امر قد نهایی کودک را حتی از پتانسیل ژنتیکی خود نیز کوتاه‌تر می‌سازد.

سوءاستفاده در حوزه ورزشی

سوءاستفاده از GH در بدنسازان برای افزایش توده عضلانی و کاهش چربی بسیار شایع است. این عمل پس از بسته شدن صفحات رشد، خطرات متابولیک و ساختاری جدی را به همراه دارد.

عوارض دوز بالا و طولانی‌مدت (آکرومگالی):

• ژیگانتیسم یا آکرومگالی: رشد غیرطبیعی استخوان‌ها و بافت‌های نرم، به ویژه در دست، پا، فک و اندام‌های داخلی (قلب، کلیه)

• بیماری‌های قلبی و عروقی: آترواسکلروز و فشار خون بالا

• خطرات کیفی دارو: داروهای GH غیرقانونی در بازار سیاه اغلب تقلبی هستند. استفاده از این محصولات نامطمئن، ریسک‌های ناشناخته دیگری را اضافه می‌کند

ملاحظات دقیق در طول دوره تزریق

درمان با هورمون رشد یک دوره بلندمدت است که معمولاً سال‌ها به طول می‌انجامد.6 موفقیت درمان به پایش مستمر و دقیق توسط متخصص غدد بستگی دارد.

پروتکل‌های کنترل مستمر

هدف پایش، اطمینان از اثربخشی درمان و جلوگیری از دوز بیش از حد است. افزایش قد سال اول درمان، یک شاخص مهم است. پاسخ موفق به درمان، افزایش انحراف معیار قد (Height SDS) بیشتر از 0.3 تا 0.5 را شامل می‌شود.

عناصر حیاتی

• اندازه‌گیری دوره‌ای قد و وزن: بررسی منظم سرعت رشد قدی کودک.

• تعیین سطح IGF-1: این شاخص اصلی برای تنظیم دوز است.6 اگر سطح IGF-1 به طور مداوم بالا باشد (مثلاً بیش از 2.5 انحراف معیار)، باید دوز GH کاهش یابد.

• آزمایش غدد: بررسی دوره‌ای عملکرد تیروئید برای جلوگیری از کم‌کاری تیروئید ناشی از درمان.

• بررسی اسکلتی: نظارت بر ستون فقرات برای تشخیص زودهنگام تشدید اسکولیوز.

• پایش قند خون: غربالگری منظم برای عدم تحمل گلوکز و علائم اولیه دیابت.

زمان ایده‌آل برای شروع و توقف درمان

بهترین سن برای شروع درمان GH در کودکان مبتلا به GHD، سال‌های اولیه زندگی و قبل از بلوغ است. این زمان بیشترین پتانسیل رشد را فراهم می‌کند. مؤثرترین زمان در دختران بین 8 تا 13 سالگی است.

شرایط توقف درمان:

• بسته شدن کامل صفحات رشد استخوانی، که با سن استخوانی 16 تا 18 سالگی مشخص می‌شود.

• زمانی که سرعت رشد قدی کودک به زیر 2 تا 2.5 سانتی‌متر در سال کاهش یابد.

• در صورت رسیدن به قد نهایی پیش‌بینی‌شده.

سخن پایانی

تزریق هورمون رشد یک روش تخصصی در پزشکی اطفال است. این دارو می‌تواند زندگی کودکانی را که به دلیل کمبود هورمونی از کوتاهی قد رنج می‌برند، بهبود بخشد. سوماتوتروپین با تحریک محور IGF-1، به رشد سلولی و استخوانی کمک می‌کند. این درمان، در صورت تجویز صحیح، با مزایای قابل توجهی همراه است.

با این حال، این دارو خطرات قابل ملاحظه‌ای دارد. عدم وجود نقص بالینی، استفاده از آن را غیرمنطقی و خطرآفرین می‌سازد. والدین باید در این مسیر، تنها به راهنمایی‌های متخصص غدد اطفال اعتماد کنند. انجام تست‌های تشخیصی سه‌گانه (سن استخوانی، IGF-1، تست تحریک) قبل از شروع درمان ضروری است. پایش دقیق عوارض جانبی و تنظیم دوز دارو توسط پزشک، تضمین‌کننده ایمنی و تاثیر درمان است.

منبع: pmc.ncbi.nlm.nih.gov